In de Japanse theeceremonie is het drinken van (groene) thee verheven tot een kunstvorm. Het bestaat uit een serie ritueel bepaalde handelingen die in alle rust na elkaar worden verricht om zo een bepaalde gemoedstoestand (wabi) te bereiken. Het is een onderdeel van een Zenboeddhistische beleving en zeer nauw verbonden met de tradities en cultuur van Japan. De ceremonie wordt geleid door een theemeester; een zeer gerespecteerd beroep.
Niet bedacht
“Wanneer was het moment waarop u dacht: Ik wil theemeester worden?” Meneer Nishimuro zit op zijn knieën tegenover me op de tatami-mat in zijn theeruimte. Hij recht zijn rug, knijpt zijn ogen samen en humt voor hij antwoordt. “Ik heb nooit bedacht om theemeester te worden. Een vriendin van mijn schoondochter vroeg me zeven jaar geleden of ik wilde laten zien hoe je een theeceremonie moet geven. Ik had wel het theemeester-certificaat, maar dat maakt je nog geen goede leraar. Toen dacht ik: ik kan het proberen.”
Mijn openingsvraag naar persoonlijke ambitie lijkt nogal ongepast. Een vak dat zo moeilijk is om je meester te maken vereist waarschijnlijk een nederige opstelling. Ik krijg hetzelfde ongemakkelijke gevoel terug als tijdens de theeceremonie die ik hier een paar weken geleden heb bijgewoond; gevoed door het idee dat ik alles precies verkeerd doe en zeg.
Kimono’s en samoerai
Ik kijk naar de man in zijn lichtgrijze kimono, het zachte licht op zijn gezicht. Hij lijkt een klein aanmoedigend knikje te geven. Of het is mijn eigenwijze verlangen naar begrijpen wat hem drijft, hoe hij theemeester is geworden en wat het in de praktijk inhoudt.
Dus vraag ik waaróm hij theemeester wilde worden. Zijn vrouw die er ondertussen bij is komen zitten antwoordt met een twinkeling in haar ogen: “Hij had de perfecte omgeving. Toen wij trouwden wist hij niets van theeceremonies, maar we begonnen een kimonozaak. En dus werden we vaak uitgenodigd voor theeceremonies (Red: omdat men daar in kimono naartoe gaat). Maar mijn man kende de etiquette niet en moest daarom buiten wachten. Dat vond hij gênant. Tijdens het wachten zag hij bij de ingang van de theeruimte zwaardhouders voor de samoerai. Theeceremonies zijn nauw verbonden met de Japanse geschiedenis; één van zijn grote interesses. En dus volgde een logische stap: leren over theeceremonies.”
Een paar dagen later ontvang ik een e-mail van Nishimuro, waarin hij aangeeft dat de kimonozaak belangrijk is, maar dat hij houdt van de theeceremonie; ook omdat hij de Japanse cultuur en tradities hiermee kan overdragen.
Geen klaslokalen en tentamens
Japan kent een aantal thee scholen die volgens verschillende stromingen of opvattingen werken. Er zijn drie bekende thee scholen in Japan die allemaal afstammen van familie van de beroemde oprichter van de thee ceremonie, theemeester Sen no Rokyu. Deze drie zijn Omotesenke, Urasenke en Mushakojisenke. Theemeester Nishimuro is volgeling van de Omotesenke.
Maar iemand die thee meester wil worden gaat niet naar school. Hij probeert een inspirerende meester van een school te vinden waar hij graag bij aan wil sluiten. Als het moment daar is kan hij toetreden tot zijn groep leerlingen.
Zij spreken regelmatig af bij de theemeester. Er komt geen schoolbord of computer aan te pas; pen en papier mogen niet mee. Alle aspecten van de theeceremonie worden op een steeds diepgaander of hoger ‘niveau’ overgedragen. Een grote rol is daarbij weggelegd voor de rangorde van de gebruiksvoorwerpen die worden gebruikt in de ceremonie.
De filosofie van het theedoosje
Nishimuro pakt een doosje van Japans lakwerk waar de thee in zit (natsume). “Zie je dit mooie doosje? Op het Satsu-bako niveau leer je hoe om te gaan met de theedoos. De hoofdgast van de ceremonie bracht vroeger vaak de thee mee. Lang geleden was thee moeilijk te krijgen. We zouden niet afhankelijk moeten zijn van de gast, dus hebben we ook onze eigen thee. Het kan zijn dat de gast zijn thee in een luxer doosje zit, maar dat hoor je niet te zien. Uit respect voor de gast en zijn thee doen we zijn theedoosje (en het eigen theedoosje) in een mooi stoffen zakje (shifuku) met een knoopje erin.
Je zou denken dat het logisch is om de gast zijn thee nu vooraan te zetten. Maar dat is te voor de hand liggend. De gast zijn thee en de eigen thee in de zakjes worden met de knoopjes naar elkaar toe gedraaid. Het knoopje is de ‘achterkant’ van het doosje. Zo staan ze met de ruggen tegen elkaar en is er geen eerste of tweede plaats. De thee is de thee en heeft altijd dezelfde rang. De filosofie die je leert in Satsu-bako is om de gast te respecteren, maar thee altijd een gelijke behandeling te geven.”
Heb je even?
Om de thee ceremonie te kunnen geven moet men het volgende onder de knie hebben: voorbereiden van de ceremonie, selecteren van geschikte gebruiksvoorwerpen, decoratie (bloemschikken, de hangschilderingen) en geur, het maken van de thee, de juiste rangorde, manieren, gedrag, bewegingen en de filosofie overal achter. Dit alles samen is nauwelijks te leren maar wordt gezien als een een vorm van (spirituele) kunst.
Ik vraag Nishimuro hoe lang hij erover heeft gedaan om theemeester te worden, waarop hij antwoordt dat hij de jaren niet heeft geteld. Hij denkt ongeveer 8 jaar. Hij deed dit na zijn werk en leerde tot diep in de nacht. Nishimuro: “Hoe lang je erover doet hangt af van hoe snel de meester vindt dat je klaar bent voor het volgende niveau. Het certificaat voor het hoogste niveau krijg je sowieso niet voor je vijftigste.”
Ik kijk Nishimuro ongelovig aan. Hij lacht: “Je moet vijftig zijn om genoeg ervaring te hebben, de bitterheid van het leven te kennen. Hoe kun je anders een meester zijn? Ik weet dat je in andere landen leert en dan aan de slag gaat. Niet in Japan; daar is geduld onderdeel van het leren.”
Het is even stil voor hij verder gaat “Wanneer je over de theeceremonie leert is de ingang heel nauw. Maar naarmate je over het smalle pad gaat, brengt je leraar je steeds weer iets bij. Het pad wordt steeds breder. Hoe meer je weet, hoe meer je te zien krijgt. Dat is zo fascinerend. Als je er eenmaal aan begint kun je niet meer stoppen.”
Hoe ben je de thee meester?
Nishimuro houdt theeceremonies, heeft 20 ‘leerlingen’ en geeft les op scholen. Hij heeft met zijn vrouw hebben een eigen theeruimte (chasitsu) gebouwd. Dat moet een hele investering zijn lijkt me. Zijn vrouw vult in: “Aangezien we een kimonozaak hadden wilden we mensen graag de gelegenheid geven om vaker hun kimono te dragen en om de manieren van de theeceremonie te ervaren. We vinden het heel fijn als mensen weten hoe het hoort.”
Nishimuro: “Het blijkt dat er veel gestreste leraren, zusters en huisvrouwen zijn die naar de theeceremonie komen. Als ze hier de ceremonie bijwonen horen ze slechts het lepeltje dat de thee schept, het inschenken van het water. Het is als een knisperend kampvuur. Dat te kunnen delen is echt belangrijk.“
“Is uw theeceremonie dan geslaagd; als u dat effect bij uw gasten heeft bereikt?”
Nishimuro: “Ik ben blij en tevreden als zij dat ook zijn.”
“Dat klinkt mooi, maar hoe doet u dat? Wat zijn volgens u de belangrijkste eigenschappen van een goede theemeester?”
Nishimuro’s stem schiet iets omhoog als hij antwoordt: “Dat is een hele moeilijke vraag. Tegen de tijd dat ik overlijd zal ik me dat nog steeds afvragen.”
Ik kijk naar de hangschildering in de hoek van de theeruimte met de Zen-spreuk en herinner me de vertaling die ik daar eerder van kreeg: “Ga vooruit, blijf oefenen en je zult een zachte bries voelen.”
